Ks. Henryk Boliński TJ
TEKST KOMENTARZA LITURICZNEGO
W: Wprowadzenie do liturgii, Poznań-Warszawa-Lublin 1967 s. 278-287.

               
(dokument z oryginalną
numeracją stron)

1. Scripto praeparatae
2. Interpretari
3. Sobrietate perspicuae
4. Tempore opportuno
5. Paucisque verbis

   Skoro nazwa „komentator” jest sporna, problematyczna i stąd używana w cudzysłowie, z pewnością „komentarz” również nie będzie ostatecznym i najszczęśliwszym określeniem. W zestawieniu z Instrukcją wymieniającą monitiones et explicationes, francuskim Invitatoire czy niemiecką Gebetseinladung, nasz suchy „komentarz” stracił na posmaku modlitewnej zachęty i zaproszenia wiernych do udzialu w modlitwie i żywego uczestnictwa w liturgii. Dlatego też, pod groźbą sprowadzenia świątyni do roli zwyczajnej sali wykładowej z muzealnym objaśnieniem zaśniedziałych rekwizytów historycznych, należy przy nazwie „komentarz” zawsze dokonać poprawki o element modlitewnej zachęty i wyjaśnienia zapraszającego do uczestnictwa: Pójdźcie, pokłońmy się Panu.

   Najpiękniej bodaj podkreśla tę myśl komentarza śpiew diakona z Wielkiej Soboty:

   „...Weselcie się, słudzy Boży!... Raduj się, ziemio, opromieniona tak niezmiernym blaskiem! Oświecona jasnością Króla wieków, wolnaś jest od mroku, co świat okrywa!... Ta zaś świątynia niech zabrzmi potężnie głosem ludu! Wy przeto, bracia najmilsi, którzy stoicie tutaj, podziwiając jasność tego świętego płomienia, wzywajcie razem ze mną miłosierdzia wszechmogącego Boga”  ¹ .

   Owo „razem ze mną” jest nieodzowną cechą komentatora. Sama jego postawa jest bowiem żywym, pociągającym lub odpychającym komentarzem. Po zachęceniu wiernych do uczestnictwa musi sercem, duchem, całą swoją postawą włączyć się do danej czynności liturgicznej, słuchania, modlitwy lub dziękczynienia, pozostawiając na boku pożyteczne skądinąd manipulacje przy mikrofonie, szukanie kartek, wertowanie w mszaliku czy lustrowanie pobożności wiernych. Obojętne, suche, bez osobistego zaangażowania podejście komentatora do świętych czynności, wytrąca wiernych z atmosfery modlitewnej i odbiera im niejednokrotnie resztki poczucia świętości.

   Stąd pod nazwą „komentarz” należy rozumieć objaśnienia i modlitewne zachęty podane przez współuczestniczącego komentatora dla ułatwienia wiernym świadomego i żywego uczestnictwa w liturgii. Artykuł ograniczy się do komentarza mszalnego.

   Instrukcja o muzyce świętej i liturgii z 1958 r. podała kilka zasad dla komentatora, przygotowującego komentarz. Stanowią one rodzaj barier prawnych, które musi każdy uszanować, kto nie chce własną dowolnością zniekształcić nowo powstałej funkcji komentatora. Ramy zakreślone przez Instrukcję należy jednak wypełnić solidnym studium liturgicznym.

   1.  Scripto praeparatae

   Pierwszą zasadą która świadczy o wielkim poczuciu rzeczywistości autorów Instrukcji, jest żądanie, od którego nie wolno pod żadnym pozorem odstąpić, by komentarz był przygotowany na piśmie. Zapobiega to wielu błędom komentatora, zwłaszcza zbytniej rozlewności, niepotrzebnemu powtarzaniu, rażącej nieporadności i widocznemu zdenerwowaniu. Pobudza do refleksji nad własnym wykształceniem pozwala wytyczyć i realizować pewien plan w komentowaniu i wychowaniu liturgicznym. Przede wszystkim zaś jest wyrazem głębokiego szacunku dla wiernych i liturgii.

   Bez napisanego komentarza nie ma prawdziwego komentatora. Pojawia się raczej w świątyni pirat liturgiczny, zaskakujący niespodziankami i niszczący modlitewne skupienie oraz religijną atmosferę. Łagodniej mówiąc, będzie to niepożądany wśród świętych czynności intruz, powtarzający się banalnością swych płytkich sformułowań. Jeśli nie ma czasu na napisanie komentarza, rezygnujemy zwyczajnie i po prostu z funkcji komentatora. Przygotowanie komentarza powinno być stawiane na równi z przygotowaniem homilii, kazania.

   2.  Interpretari

   Zadaniem komentarza jest wytłumaczyć, objaśnić, wprowadzić, podsuwać, podkreślać. Komentarz nie spełnia roli tłumaczenia pod obcojęzycznym filmem. Dosłowne tłumaczenie jest wprost zakazane. Nie wolno komentatorowi czytać tekstu kanonu czy innej modlitwy liturgicznej celebransa w dosłownym przekładzie. W tym wypadku komentator przejąłby rolę celebransa, jedynego przewodniczącego w zgromadzeniu liturgicznym, z tą znaczną przewagą, że modli się w języku zrozumiałym, podczas gdy celebrans pozostaje raczej obcy i daleki ze swoją łaciną. Byłby to zasadniczy błąd komentarza, który ma uwydatnić rolę poszczególnych osób w zgromadzeniu liturgicznym, a nie zastępować i zasłaniać kogokolwiek.

   Interpretari znaczy zbliżyć wiernym teksty liturgiczne i zaznajomić ich z liturgicznym sensem obrzędu. Msza święta – paschalne misterium – jest spowita w szatę symboli i znaków. Znaki te przestały mówić do wielu wiernych. Nie są dla nich czytelne.

   „Ceremonia sakralna wygląda na zbiór słów i gestów, które wcale bezpośrednio nie dotyczą obecnych ani ich nie angażują. Miały przekazywać tajemnicę Bożą, a tymczasem stały się tajemnicą same, wymagają przekładów, uzupełnień, uczonych komentarzy”  ² .

   Zadaniem komentarza jest przywrócić obrzędom liturgicznym ich własną wymowę, ożywić je w świadomości i przeżyciach wiernych. Według wyrażenia Jungmanna dzisiejsza liturgia przedstawia widok sędziwej świątyni, obmurowanej przybudówkami, które podostawiała gorliwa ręka przeszłych pokoleń. Komentarz ma poprzez narosłe z wiekami przybudówki przeprowadzić wiernych do wnętrza Bożego domu, gdzie Pan jest blisko, gdzie on z nami chce wieczerzać. Wszystko jest tutaj nieistotne prócz wiary, nadziei i miłości. Miłości Boga do ludzi, ludzi do Boga i siebie nawzajem.

   ,„Z niej dopiero zrodziły się słowa konsekracji, ona znalazła swój najpiękniejszy wyraz w komunii świętej, ona zjednoczyła wszystkich w jeden Kościół, podyktowała serdeczne dialogi między kapłanem i wiernymi; wspólne modlitwy, śpiewy, czytania – jej służyły&148;  ³ .

   Pobudzić wiernych do świadomego włączenia się w paschalne misterium wiary, nadziei i miłości, spotkania z Bogiem w jedności Kościoła i miłości Ducha Świętego – oto cel wspomnianego interpretari.

   Dlatego musi komentarz być przepojony myślą, że wspomniany w liturgii fakt staje się rzeczywistością Chrystusową dzisiaj, dla nas ludzi i dla naszego zbawienia. Hodie, hodierna die.

   „Dziś wypełniły się słowa Pisma, które dopiero co usłyszeliście” (Łk 4, 21). „Dziś poznacie, że przyjdzie Pan i zbawi nas, a rano ujrzycie chwałę jego” (Pieśń Wejścia Wigilii Bożego Narodzenia). „Światło zabłysło dziś nad nami, albowiem narodził nam się Pan” (Pieśń Wejścia z drugiej mszy św. na Boże Narodzenie). „Wszechmogący Boże, spraw, prosimy, aby narodzony dziś Zbawiciel świata, który przywrócił nam synostwo Boże, udzielił nam również daru nieśmiertelności” (Modlitwa po komunii z trzeciej mszy św. na Boże Narodzenie). „Boże, Ty w dniu dzisiejszym pokonałeś śmierć i otworzyłeś nam bramy wieczności przez Jednorodzonego Syna Twojego” (Modlitwa w Niedzielę Zmartwychwstania).

   Liturgia jako misterium niesie ze sobą uobecnione dzisiaj działanie zbawcze, które jednocześnie wspomina. Na Wielkanoc liturgia śmierci i zmartwychwstania Chrystusa musi stać się współumieraniem i współzmartwychwstaniem do Bożego życia. Na Boże Narodzenie narodziny Nowego Adama stają się narodzinami nowego człowieka przez eucharystię. Kalwaria wspomniana i uobecniona we mszy św. ma nas wciągnąć w Chrystusowe oddanie się Ojcu: W ręce twoje powierzam ducha mojego (Łk 23, 46). Komentarz musi niestrudzenie do tego oglądu wiary wychowywać. Jego zadaniem jest sprawić, by zewnętrznemu obrzędowi, który niesie ze sobą zbawcze działanie Pana, odpowiadała wewnętrzna postawa wiernych. Gdy liturgia święci wjazd Pana Jezusa do Jerozolimy, musi dojść do świadomości wiernych, że cała parafia i osobiste życie każdego z nich jest dziedziną, w której dzisiaj ma się rozegrać dramat przyjścia lub odrzucenia Zbawiciela. Tutaj ma dzisiaj zrodzić się odpowiedź Amen, tak, na zbawcze działanie Chrystusa. Inaczej schodzimy z misterium do zwyczajnego wspominania przeszłych faktów historycznych. Stąd prowadzi prosta droga do wybujałego sentymentalizmu, folkloru, magii i zabobonu. Niedziela Palmowa jest przykładem: eucharystyczne misterium mszy św., w którym dokonuje się właściwy wjazd Chrystusa do nowego Jeruzalem, ustąpiło miejsca uroczystej procesji wspominającej przeszłość i po której przechowuje się kilka gałązek święconych.

   Istnieje niebezpieczeństwo zubożenia treści mszy św. Zamiast wskazywać z całą siłą, że eucharystyczne misterium daje tę jedyną w swoim rodzaju możliwość oddania całego naszego życia Bogu Ojcu, w jedynie wartościowej ofierze Jezusa Chrystusa, pozostajemy przy akcentowaniu obecności Jezusa Chrystusa pod postaciami eucharystycznymi (groteskowy wprost jest komentarz po przeistoczeniu: Pan Jezus już leży na ołtarzu, a my zaśpiewamy sobie...).

   1.  Sobrietate perspicuae

   Wyjaśnienia mają być trzeźwe i przejrzyste. Liturgia nie może stać się wygodnym terenem dla wzlotów serca, własnych przemyśleń, żaru zdobytej pobożności ani stosowną okazją do rozsnuwania symboliczno-mistyczno-moralizatorskich refleksji. Komentarz musi zawsze pozostać w granicach prawdziwego i trzeźwego symbolizmu liturgicznego. Łamanie hostii nie będzie przypomnieniem przebicia boku Chrystusowego, ale koniecznym przygotowaniem do rozdzielenia chleba eucharystycznego, gestem zaproszenia do wspólnej uczty, przy jednym stole, z jednego chleba. Bo wielu nas jest jednym ciałem. Niestety, symbol ten stracił na swej wymowie. Kapłan łamie swoją hostię i spożywa ją, a wierni otrzymują inne, prawdopodobnie uprzednio konsekrowane. Stąd chwilowo łamanie chleba nie jest zbyt wdzięcznym tematem dla przejrzystego komentarza.

   W imię trzeźwości komentarza należy również poniechać akcentowania ofiary – ofiarek podczas ofertorium. Nikt nie przeczy, że kapłan modli się podczas ofertorium: Przyjm, Ojcze Święty, tę niepokalaną hostię... ten kielich zbawienia. Nie powinien jednak przy tym myśleć o ofierze kawałka śnieżnobiałego chleba czy odrobiny wina. Nasze wino i nasz chleb nie są i nigdy nie będą ofiarą za żywych i umarłych, za nasze i całego świata zbawienie. Jest nią i pozostanie wyłącznie ofiara Jezusa Chrystusa. Właśnie o niej myśli kapłan, wymawiając podczas ofertorium zapożyczone z kanonu słowa. Jest to jego osobiste przygotowanie dla właściwych modlitw ofiarniczych kanonu. Dla wiernych natomiast jest ofertorium refleksją nad potrzebami całego Kościoła: seminariów, domu Bożego, duchownych... Jest realizacją miłości bliźniego i współodpowiedzialności za Kościół. Komentarz podkreśli, ze nasza miłość bliźniego i współodpowiedzialność za Kościół jest warunkiem, miarą i probierzem naszego ofiarnego oddania Bogu podczas kanonu. Bez czynnej miłości bliźniego tak wiara, jak liturgia jest martwa. Stąd też niektóre liturgie umieściły pocałunek pokoju i przebaczającą modlitwę Ojcze nasz przed rozpoczęciem kanonu. „Idź, najpierw pojednaj się z bratem twoim” (Mt 5, 24). Liturgia słowa pobudza do pełnej wdzięczności i oddania miłości Boga. Zanim jednak tę wdzięczność wyrazimy w kanonie i odnowimy nasze przymierze z Bogiem, musimy naszą szczerość pokazać w miłości bliźniego. Stąd obejmująca wszystkich ludzi modlitwa wiernych po liturgii słowa oraz konkretna ofiarność dla bliźnich i przebaczenie przed kanonem. To właśnie jest liturgiczny kontekst kielicha, chleba, tacy, procesji z darami i śpiewu podczas ofertorium, a nie ofiarowanie chleba, wina, naszej pracy i cierpień. W tym ostatnim kryje się według Maertensa spora doza pogaństwa  ⁴ .

   Obok słów do właściwego zrozumienia obrzędów ofertorium może przyczynić się pieśń „Gdzie miłość wzajemna i dobroć, tam znajdziesz Boga żywego” (w opracowaniu ks. Zb. Piaseckiego).

   Podczas ofertorium można przypomnieć tekst Didache rozdz. 14:

   „A żaden, który żyje w nieporozumieniu ze swym towarzyszem, niech się z nami nie gromadzi, dopóki się nie pojednają; ażeby się nie splamiła ofiara wasza”.

   Można posłużyć się też następującym komentarzem:

   Nasze oddanie Bogu, nasza miłość Boga mierzy się – z woli Chrystusa – miarą miłości bliźniego.
   O bliźnim myślimy w modlitwie wiernych,
   o bliźnim myślimy składając nasz dar na tacę.

   4.  Tempore opportuno

   Komentarz powinien być wypowiedziany w odpowiednim, właściwym czasie, gdy dana czynność liturgiczna się odbywa lub przed samym jej rozpoczęciem. Nie należy do ideału tak ograniczyć komentarz, by mówić o komunijnym Amen wiernych podczas wstępu do mszy św. Wstęp podaje jedynie ogólny nastrój, szkicuje główne myśli danego dnia lub liturgiczny sens gromadzenia się wiernych na uczcie eucharystycznej. Dla przykładu podaję wstęp do Niedzieli 23 po Zesłaniu Ducha Świętego:

   W miesiącu modlitw za zmarłych, w porze jesiennego obumierania przyrody i wobec bliskiego końca roku liturgicznego, wołamy z głębokości do Boga o wyzwolenie od grzechu i śmierci. Myślimy o drugim przyjściu Chrystusa Pana o naszej drugiej ojczyźnie. Witraż o zmroku wydaje się ciemny, lecz w słońcu nabiera pięknych barw, tak samo śmierć, gdy oświetli ją wiara w zmartwychwstanie. Tutaj w zbawczej ofierze Jezusa Chrystusa przygotowuje Bóg dzisiaj nasze zmartwychwstanie.

   Komentarz będzie wracał do myśli głównej poruszonej we wstępie, wydobywając na światło odpowiednie obrzędy liturgiczne. Jeśli dojdzie jeszcze zharmonizowana z komentarzem homilia, powstanie wspaniałe współbrzmienie uczuć i usposobienia wokół ołtarza, jednolita postawa wewnętrzna całego zgromadzenia liturgicznego, które jest obrazem jedności Kościoła.

   „Odpowiedni czas” wyznaczają komentatorowi sami wierni. Jeśli jakiś obrzęd został w ich świadomości pozbawiony jakiejkolwiek, a przynajmniej głębszej myśli, nastał właśnie odpowiedni czas tak go uwydatnić, by na nowo przemówił. Odpowiednim czasem może być nawet milczenie po przeistoczeniu. Święte milczenie zalecane przez Instrukcję musi być czymś więcej niż samym nicniemówieniem. Musi stać się ciszą, pełną radosnej zgody i wewnętrznego rozmyślania. Gdy wiernym trudno o koncentrację uwagi (np. religijna niedojrzałość dzieci, brak spojrzenia wiary u stojących na brzegu i przypatrujących się jedynie z daleka), musi tajemnicze milczenie ustąpić racjom pastoralno-liturgicznym. Dopóki wierni nie wypełnią tej ciszy myślą i sercem, można posłużyć się komentarzem:

   –  Niech zamilknie śmiertelny człowiek, niech zachowa się ze czcią i szacunkiem i nie lgnie do innych myśli! Oto Król królów, Pan panujących, Chrystus Pan składa Ofiarę swego życia Bogu Ojcu i staje się naszym pokarmem, by nas przebóstwić (parafraza liturgii św. Jakuba).
   –  Bądźcie przejęci tym samym duchem, który ożywia Jezusa Chrystusa (Flp 2, 5).
   –  Tajemnica wiary: Ciało wydane – Krew przelana. Za was...
   –  Pokornie prośmy Boga Ojca Wszechmogącego, by Chrystus zaniósł tę ofiarę na niebieski ołtarz, abyśmy wszyscy, gdy jako uczestnicy tej ofiary ołtarza przyjmować będziemy komunię św, otrzymali z nieba pełnię błogosławieństwa i łaski.

   Przed Per ipsum komentarz wydaje się konieczny:

   –  Pomni na błogosławioną mękę, zmartwychwstanie i chwalebne wniebowstąpienie Jezusa Chrystusa: Przez niego, z nim i w nim ukształtowani w nowe stworzenie, składamy Bogu Ojcu ofiary czci i uwielbienia.
   –  Przez Chrystusa, z Chrystusem i w Chrystusie składamy Bogu Ojcu Wszechmogącemu w jedności Kościoła i miłości Ducha Świętego ofiarę czystą, ofiarę świętą, Jezusa Chrystusa i z nim nas samych.
   –  Razem z Chrystusem, przejęci jego duchem modlitwy i oddania, wielbimy Ojca, który jest w niebie.

   Za mniej szczęśliwe należy uznać podkreślenie Memento żywych i umarłych w kanonie. Modlitwy te – o ile się je traktuje jako prośby – należy przenieść do modlitwy wiernych po liturgii słowa. Jeśli się je traktuje jako wyliczenie osób, za które się ofiaruje, to fakt pominięcia ich śpiewu w uroczystej mszy koncelebrowanej stanowi wskazówkę, że jako rozsadzające jedność dziękczynno-ofiarniczego kanonu należy je w komentarzu pominąć.

   Za wszelką cenę należy unikać komenderowania, które kładzie cały akcent na postawy zewnętrzne. Być może, że wszyscy wierni bez wyjątku będą odtąd wstawać, klękać, jak i kiedy trzeba, tylko że przestaną się modlić. Każdy będzie zajęty tym, co ma teraz zrobić: odpowiadać, ofiarować, śpiewać, wstać, siedzieć czy klęczeć. Dlatego należałoby przed wprowadzeniem zwyczaju przyjmowania nowej postawy zewnętrznej przy danej modlitwie czy czynności liturgicznej – najpierw dobrze ją umotywować. Oto próbki komentarza do „Chwała na wysokości Bogu”, prefacji, „Święty, Święty...”, których celem było przyzwyczajenie wiernych do postawy stojącej:

   –  „Chwała na wysokości” – jakby hymn ludu Chrystusa – śpiewali chrześcijanie z radością zmartwychwstania w postawie stojącej.
   –  Chrystus zmartwychwstał – więc i my zmartwychwstaniemy. Z radością śpiewamy hymn zmartwychwstania w postawie stojącej.
   –  Znak, który zjawi się na końcu dziejów – to Chrystus zmartwychwstały – byśmy z nim z martwych powstali. Z nadzieją śpiewamy hymn zmartwychwstania w pełnej wiary i radosnej postawie stojącej.
   –  Jezus Chrystus przyszedł z góry od Ojca, by nas pociągnąć ku górze, do swego Ojca. Dlatego wznosząc w górę serca i myśli nasze, dziękujemy za to wywyższenie w postawie stojącej.
   –  Jesteśmy królewskim kapłaństwem Chrystusa (1 P 2, 9). Kapłan będzie z dziękczynieniem głosił wspaniałe czyny tego, który nas powołał z ciemności do swej cudownej światłości. My wszyscy, uczestniczący w kapłaństwie Chrystusowym, wyznając naszą wdzięczną radość będziemy wielbić Boga, że pełne są niebiosa i ziemia chwały jego. Dlatego Święty, Święty... będziemy śpiewać jak kapłan w postawie stojącej.
   –  Nasz śpiew Święty, Święty... jest dalszym ciągiem uroczystego dziękczynienia i uwielbienia mówionego (śpiewanego) przez kapłana. Nasza ojczyzna i dom jest u tego, którego niebiosa i ziemia pełne chwały. Razem z aniołami wolno nam uczestniczyć w górnej liturgii nieba: „Hosanna, niech się ulituje nasz Bóg na wysokości!” Nasz entuzjazm wyrażamy radosnym śpiewem, jak dawni chrześcijanie, w postawie stojącej.

   Okazuje się, że po kilku niedzielach wierni sami wstają bez najmniejszego komenderowania.

   Dostosujemy się również do wyczerpania „odpowiedniego czasu” Instrukcji, jeśli przed czytaniem podamy krótki komentarz, o ile tekst sprawia pewne trudności, lub jeśli sparafrazujemy przed ewangelią wyjątek z Konstytucji liturgicznej:

   Chrystus Pan jest obecny wśród nas w swoim słowie, albowiem gdy w kościele czyta się Pismo święte, wówczas on sam mówi (KL, a. 7).

   Pozdrowienie wiernych przez kapłana można ożywić następującym komentarzem:

   –  Pozdrawiamy się jak dobrzy znajomi, krewni w Chrystusie, współkapłani na mocy chrztu św.
   –  Serdeczne pozdrowienie i  ównie serdeczna odpowiedź.
   –  Pan z wami, Pan z tobą – czegóż można więcej życzyć kapłanowi, wiernym!
   –  Z serca płynąca modlitwa, by Chrystus był z wami. I modlitewna odpowiedź: Niech z tobą będzie Chrystus Pan.
   –  Grzeczność nawet najzwyklejsza wymaga: Jeśli cię ktoś pozdrawia „ odpowiedz.
   –  Pozdrawiając Boży lud kapłan mówi: Łaska naszego Pana Jezusa Chrystusa, Miłość Boga Ojca, wspólnota Ducha Świętego niech będą z wami wszystkimi. Wszyscy chętnie odpowiadają: I z tobą niech będą. (Konst. Apost. ks. 8).

   Przed Ojcze nasz warto podać:

   –  Pouczeni przez Chrystusa i na chrzcie św. przekształceni w dzieci Boże – ośmielamy się modlić.
   –  Na chrzcie św. staliśmy się umiłowanymi dziećmi Boga. Stąd ośmielamy się modlić.

   Spojrzenie w przeszłość liturgii stanowi również wskaźnik dla wyznaczenia „odpowiedniego czasu” komentarza. Z tej racji będziemy śpiewać pieśń wejścia nie zwracając zbytniej uwagi na modlitwy kapłana u stopni ołtarza, gdyż prawdopodobnie znikną one zastąpione przez procesję intronizującą Ewangelię. W ten sposób wrócimy do starej teologii mszy św: najpierw mówi Bóg, on podejmuje inicjatywę. Potem dopiero nasza modlitwa, dziękczynienie i włączenie się w dzieło Chrystusowego zbawienia, jako odpowiedź na Boże słowo.

   5.  Paucisque verbis

   Oszczędność w słowach. Jest to reakcja na drugie i trzecie kazanie podczas mszy św, na potok słów nabrzmiałych myślą, na logomachię improwizowaną przez niejednego pseudokomentatora. Charakterystyczne dla nowicjusza-komentatora jest przekonanie, że jednorazowy występ spowoduje zmianę w myśleniu i pojmowaniu mszy św. Nie wolno słowami, uwagami, wybujałymi gestami wypełniać każdej luki. Należy zdecydowanie pozostawić stałe miejsca wolne do wyłącznej dyspozycji wiernych.

   Z drugiej strony nie należy hołdować fałszywie pojętemu ideałowi krótkości komentarza. Jeśli komentator ma rzeczywiście zachęcić do modlitwy, słuchania, dziękczynienia, na pewno nie dokona tego wyświechtanym komunałem czy banalnym półzdaniem. Trudno zachęcić kogoś do modlitwy wezwaniem: „Prośmy Boga o łaskę, posłuchajmy czytania, podziękujmy Panu Bogu”. Wielu wiernych nie jest wprawionych do modlitwy. Komentarz ma do niej zachęcić, podtrzymać ją.

   Zagadnienie to łączy się nadto z formą modlitwy liturgicznej przyjętej w liturgii rzymskiej. Oracje Mszału Rzymskiego nie są łatwe do zrozumienia. Cechuje je zwięzłość i wielkie bogactwo treści. Powstały jako modlitwy-syntezy, pomyślane jako podsumowanie modlitw wiernych. Samo wezwanie Oremus niesprecyzowane i niezdolne do nadania modlitwie nawy jednolitego kierunku sprawia, ze następująca modlitwa celebransa pozostaje monologiem bez echa ze strony wiernych. To stanowi ogromne zniekształcenie sensu oracji. Nie chodzi o to, by każdy modlił się we własnych intencjach. Celem oracji jest wytworzyć jedność w modlitwie, wprowadzić wiernych do tajemnicy Kościoła, jedności w Jezusie Chrystusie. Dla zrealizowania tego celu musi po Oremus nastąpić zachęta komentatora, która powinna zawierać tytuł tego, do kogo się zwracamy, motywację, dlaczego się modlimy i treść, o co prosimy  ⁵ . Wtedy dopiero możemy się spodziewać, że cisza następująca po wezwaniu komentatora będzie pełna zjednoczonej modlitwy Kościoła świętego, a modlitwa celebransa będzie jej naturalnym podsumowaniem i liturgicznym dopełnieniem.

   Zbyt często rozumiemy modlitwę liturgiczną jako modlitwę prywatną, którą każdy sam do Boga zanosi. Liturgia tymczasem jest ściśle związana z Kościołem. Modlitwa rodzi się i wznosi z wnętrza każdego z wiernych, ale wstępuje ku Bogu jako akt jednego ciała Chrystusowego. Nie zanosimy naszych modlitw indywidualnie bezpośrednio do Boga, lecz przez Chrystusa, Pana naszego, którego reprezentuje kapłan. Jemu powierzają wierni swą modlitwę. Minimalne choćby odczucie tego ducha i sensu oracji jest ważniejsze nawet od zrozumienia słów samego tekstu. Jako przykład posłuży nam modlitwa 23 Niedzieli po Zesłaniu Ducha Świętego:

   F. Kolbe podaje następujące wezwanie do modlitwy po komunii św. Wielkiego Czwartku:

   Pokarm, który spożyliśmy, jest jedyny w swoim rodzaju. Spożywamy go tutaj w przemijającym życiu, jego moc sięga jednak życia niezniszczalnego. Prośmy Boga, byśmy mieli udział w tym drugim życiu.

   Przy komunii św. można przypomnieć:

   –  Przyjdźcie do mnie wszyscy, którzy strudzeni jesteście i uginacie się pod ciężarem a ja was pokrzepię (Mt 11, 28).
   –  Oczy wszystkich wypatrują ciebie, a ty ich karmisz w swoim czasie.
   –  Otwierasz dłoń i wszelkie stworzenie żywisz do syta (Ps 144, 14-16).
   –  Spuścił im mannę do jedzenia i dał im chleb niebieski: człowiek pożywał chleb aniołów i pokarmów zesłał im dostatek (Ps 77, 24).
   –  Uczta wprawdzie gotowa, lecz zaproszeni nie przyszli. Idźcie więc na rozstajne drogi i zaproście na ucztę wszystkich, kogo tylko spotkacie (Mt 22, 8-9).
   –  Obyś posłuchał mnie, Izraelu. Ja jestem Pan, twój Bóg, otwórz twe usta a ja je napełnię. – Lecz nie posłuchał mój lud głosu mego. Pozostawiłem ich przeto twardości ich serca: niech postępują według swych zamysłów. Oby lud mój mnie posłuchał, karmiłbym go wyborną pszenicą (Ps 80).

   Można również dobrać odpowiednie wiersze z psalmów występujących w danym formularzu mszalnym.

   Sens wymawianego przy komunii św. Amen można zilustrować wyjątkiem z kazania św. Augustyna:

   –  Mówią wam: ciało Chrystusa. A wy odpowiadacie: Amen. Bądźcie więc członkami ciała Chrystusa, ażeby to wasze Amen było prawdziwe. Starajcie się to pojąć. Wielu nas, jednym ciałem jesteśmy. I weselcie się. Jedność, świętość, miłość. Bądźcie więc tym, na co patrzycie i przyjmijcie to, czym jesteście. Chrystus święci na ołtarzu tajemnicę naszego pokoju i jedności. (PL 38, 1247-1116).

   Albo:

   –  Powiedział Chrystus: Moim pokarmem jest czynić wolę tego, który mnie posłał – Ojca. (J 4, 34). Kto przyjmuje komunię św, chce w pełni dostosować się do Chrystusowego sposobu myślenia i postępowania. Chce być jedno z Chrystusem. Dlatego odpowiada na słowa: ciało Chrystusa – Amen. Zgadzam się. Spełnię. Umocnij wiarę i wolę moją.

   Ponadto:

   –  Jak ten łamany chleb rozsiany był na górach, a zebrany stał się jedno, tak niech się zbierze Kościół twój z krańców ziemi do królestwa twego. Pomnij, Panie, na Kościół swój... i zgromadź go z czterech stron świata, pełen świętości do królestwa swego... (Didache).
   –  Przystępować do komunii św. nie znaczy podchodzić jak sprawiedliwy, który czeka nagrody, ale zbliżyć się jak ubogi, prosty i szczery wobec Boga, który w ubóstwie swoim potrzebuje pokarmu: Chleba ubogich – Jezusa Chrystusa. Tylko dlatego mówimy: Panie, nie jestem godzien, nie zasłużyłem...  ⁶ 

   Drogocenną pomocą dla komentatora opracowującego komentarz jest mały zbiorek zapisków, wynotowanych z własnej lektury liturgicznej o znaczeniu poszczególnych modlitw i obrzędów liturgicznych. Natchnieniem będą niejednokrotnie również inne liturgie i starożytne teksty liturgiczne.

Przypisy

1  Mszalik na niedziele i święta, Benedyktyni tynieccy, Kraków 1964.

2  J. Gelineau, Perspektywy liturgii, „Znak” 17 (1964) 1117.

3  A. Fedorowicz, Msza św. wychowuje chrześcijanina, „Znak” 14 (1962) 1656.

4  T. Maertens. Liturgische Bewegung am toten Punkt, Freiburg 1963, 89.

5  M. D. Bouer, Faut-il encore des invitatoires? La Maison Dieu 81 (1965) 101.

6  F. Kolbe, Gebetseinladungen, [w:] Liturgie in der Gemeinde I, Salzkotten 1964, 196.